Het Zweedse wondermiddel, innoveren met zelfroosteren

2008 – Uit onderzoek en praktijkvoorbeelden, voornamelijk afkomstig uit Scandinavië, blijkt dat ‘zelfroosteren’ voor organisaties veel winst kan opleveren. Is zelfroosteren in Nederland een opmaat voor nieuwe arbeidsverhoudingen?

Een speerpunt van de vakbond, zo omschreef FNV-voorzitter Agnes Jongerius zelfroosteren in haar nieuwjaarstoespraak. Een van dé voorbeelden van sociale innovatie, zo noemde premier Balkenende het onlangs.

Redenen
De arbeidsmarkt ‘democratiseert’: werknemers willen meer zeggenschap en invloed, en op de krapper wordende arbeidsmarkt is het mede bepalen van de eigen werktijden een belangrijke secundaire arbeidsvoorwaarde.

Ook voor bedrijven zou een andere kijk op bedrijfs- en werktijden verfrissend kunnen zijn: ‘Zou de klant- en burgertevredenheid niet groter zijn als iemand na zijn werk langs de bank of het gemeentehuis kan?’ We zijn daar in Nederland heel terughoudend in. Zelfs de overheid vindt dat wij van de negen-tot-vijf-cultuur af moeten en pleit voor werktijden van zeven tot zeven. Waarom geen honderd-uurseconomie? Dus zes dagen per week, van 6.00 uur tot 22.00 uur. Laat mensen met hun 36-uurcontracten daarbinnen zélf bepalen welke uren zij willen draaien.

Uit onderzoek en praktijkvoorbeelden, voornamelijk afkomstig uit Scandinavië, blijkt dat ‘zelfroosteren’ voor organisaties veel winst kan opleveren. Zoals een hogere productiviteit (3 tot 5 procent), minder ziekteverzuim (10 tot 25 procent), meer tevredenheid, geen overuren en minder behoefte aan tijdelijk ingehuurd personeel. Zelfroosteren levert bedrijven gemiddeld een besparing van 300.000 tot 600.000 euro per 100 medewerkers per jaar.

Scandinavië als voorbeeld

In Scandinavië is zelfroosteren vooral in de jaren negentig in zwang geraakt. Inmiddels zouden daar zo’n 200.000 werknemers in de gezondheidszorg, horeca, vervoer, detailhandel, callcenters, politie en overheden hun eigen werktijden bepalen. Zelfrooster-specialist Leendert Venema kent voorbeelden van Zweedse bedrijven die voor 100 procent voor zelfroosteren kozen, maar treft in de praktijk meestal een tussenvorm aan. ‘Het is vaak een combinatie van een basisrooster en een zelfrooster.’ Er zijn vele variaties en ‘lichtere’ tussenvormen van zelfroosteren mogelijk. Het hoeft dan ook niet altijd zo drastisch te zijn als het misschien klinkt. Tip van Venema voor wie wil weten of het in zijn of haar organisatie werkt: ‘Kies een pilot project, laat het experiment ten minste negen maanden lopen, en evalueer dan pas.’ En voor wie het volledig omgooien van de planning een te grote stap is: ‘Begin gewoon klein en kijk wat er gebeurt.’

Vooral in productiebedrijven en andere 24-uurs dienst- of zorgverlenende organisaties zou zelfroosteren de ideale manier kunnen zijn om het bedrijfsbelang en de wensen van de werknemer met elkaar te verenigen. Zelfroosteren gaat namelijk niet uit van diensten of shifts, maar van uren werk en groepen beschikbare mensen.

Zelfroosteren, wat is het?

Bij zelfroosteren bepaalt eerst het management hoeveel personeel op welke dagen en uren nodig is (bezettingseisen). Vervolgens maken werknemers hun wensen kenbaar door aan te geven welke uren zij willen werken (persoonlijk werkrooster). Handig – en eigenlijk vereist – is een softwarepakket waarin zowel de planners als de werknemers real time de planning kunnen inzien en wijzigen. Het systeem is nog te verfijnen door aan de voorkeuren gewichten toe te kennen, bijvoorbeeld werken op dinsdagavond ‘kan wel, maar liever niet’. Iedereen – zowel de planner als alle betrokken werknemers – ziet direct het resultaat op het beeldscherm, eventuele overschrijdingen (te veel of te weinig mankracht tijdens bepaalde uren of dagdelen) worden gelijk inzichtelijk. Hier komt de groep in eerste instantie tot een oplossing, niet de planner of het computersysteem. Pas als de werknemers er zelf niet uitkomen, grijpt de planner in. De werkgever krijgt dus meer een coördinerende taak en de verantwoordelijkheid ligt bij de werknemers zelf.

Voorwaarden
Het is voor de groep werknemers voordeliger om zelf te mogen schuiven, maar het is voor het individu het meest voordelig om dit aan collega’s over te laten en zelf bij zijn oorspronkelijke voorkeurrooster te blijven. Mogelijk gevolg: niemand is geneigd als eerste zijn of haar eerste voorkeur op te geven. Volgens Venema valt dit in de praktijk echter wel mee. ‘Ja, voorwaarde is wel dat de samenwerking binnen de groep goed is. Collega’s moeten bereid zijn om een uurtje meer of minder te werken om de planning rond te krijgen. Maar mijn ervaring is dat werknemers er zelf meestal prima uitkomen en dat het na drie roosterperiodes in de praktijk goed werkt.’

Om zelfroosteren te laten slagen is regelruimte nodig, waar binnen bepaalde ‘spelregels’ alles mag. Dat strookt niet altijd met de cao-regels of voor de in vele cao’s exact vastgelegde vergoedingen en compensatietoeslagen. Je zou ook heel anders naar werktijden, overuren en compensatietoeslagen kunnen kijken. Bijvoorbeeld door beloningen en toeslagen meer als sturingsmiddel voor de lastige uren in te zetten.

Zowel werkgevers- als werkgeversorganisaties (AWVN en FNV Bondgenoten) zijn van mening dat werkgevers open zouden moeten staan voor nieuwe werktijdconcepten waarmee medewerkers meer zeggenschap krijgen. Werkgeversvertegenwoordiger Van den Bosch gebruikt het zelfroosteren als voorzichtig voetje tussen de deur om de starre cao’s verder open te wrikken. De vakbond en de ondernemingsraad blijven gewoon betrokken bij de afspraken die worden gemaakt. En het zelfroosteren moet gebeuren op basis van vrijwilligheid, en mag niet leiden tot verlaging van toeslagen.

Pilot bij de NS

De NS draait momenteel proefprojecten met zelfroosteren. De NS bedrijf werkt al sinds mensenheugenis met een viermansroulatiesysteem, waarin iedereen elke week doorschuift. Iedereen heeft dus hetzelfde rooster. Daar komt misschien verandering in, nu zo’n 300 machinisten en conducteurs in voorlopig vier standplaatsen zelf van tevoren voor een heel kwartaal hun werkuren in het planningssysteem mogen ingeven. De werkgever maakt uiteindelijk de meest optimale planning voor de hele groep met behulp van intelligente softwareapplicaties. Natuurlijk kunnen niet alle wensen gehonoreerd worden. Mensen werken meestal liever niet in het weekend, maar ook op zaterdag en zondag moeten er treinen rijden. Wat ontstaat is een individueel (doorgaand) rooster, waarbij zoveel mogelijk rekening is gehouden met de wensen van de werknemer.

Bronvermelding

Zie voor het artikel Het Zweedse wondermiddel Innoveren met zelfroosteren (2008) van A. Lubbers uit IntermediairPW (12-02-2008) de bijlage.

Keywords: individueel roosteren